جهاد با نفس جهاد با نفس در اثر توجه مکتب اسلام به مسأله کرامت، عزت و شرافت مقام عالی انسان است که نباید لکه دار شود. اساسا با تکیه بر این مسأله است که انسان به درجات عالی و کمال دست می یابد. شرافت تکوینی و ذاتی انسان همان نفخه روح خداوندی در اوست. انسان برای خلیفه شدن و خلافت در روی زمین آفریده شده است. از استعدادهای مهم آدمی - که وی را از ملائکه هم بالاتر و فراتر برده است . همان خلاقیت و ابتکار و آفرینندگی در ارزشهاست که در عین داشتن دو بعد ناسوتی و ملکوتی با اختیار و آزادی از اسفل السافلین تا اعلى علین می تواند نوسان داشته باشد و این همه آثار علمی و عرفانی خلق کند. در حقیقت، انسان مظهر اسما و صفات الهی در عالم طبیعت است. این احساس نفیس بودن در وجود انسان همواره شعله ور است و باید آن را حفظ کرد و پرورش داد. روند تعلیم و تربیت در خانه و مدرسه و اجتماع باید به گونه ای باشد که به شخصیت و کرامت نفس دانش آموز لطمه ای وارد نسازد؛ زیرا همه انحرافات و اختلالات رفتاری در نتیجه صدمه دیدن و لکه دار شدن عزت نفس افراد است .
 
از امام سجاد (علیه السلام) می پرسند: از همه مردم بزرگتر کیست؟ می فرمایند: کسی که در مقابل نفس خودش برای چیز دیگری ارزش قائل نباشد. کسی که برای روح و شخصیت خودش اهمیت قائل است، فضیلتهای عالی اخلاقی و دینی برای او ارزشمند است. وقتی انسان، خود ملکوتی خویش را احساس کند به سوی مبدأ ملکوت اوج می گیرد. هدف از تعلیم و تربیت از دیدگاه اسلام، فراهم کردن شرایط و زمینه هایی برای پرورش این احساس ملکوتی است تا دیگر تن به حقارت و پستی ندهد؛ چرا که: «من گرمت علیه نفسه هانت علیه شهواته ، ومن کرمت علیه نفسه لم یهنها بالمعصیة ؛ کسی که نفسش بزرگوار باشد تمایلات نفسانی و شهوانی در نظرش پست و کوچک است، و کسی که کرامت نفس دارد هرگز با ارتکاب گناه آن را پست و خوار نمی گرداند».
 
انسان وقتی به ارزش «خود» پی ببرد و بفهمد که از عالم بالا و با عظمت است، دیگر به خواری و سرشکستگی تن نمی دهد. همه تلاش پیامبران و ائمه معصومین علیهم السلام در این بوده که انسان را با عظمت وجودیش آشنا سازند: «من عرف نفسه فقد عرف ربه؛ کسی که خودش را شناخت خدایش را هم می شناسد».
 
وقتی کسی کرامت و ارزش نفس خویش را احساس کرد دیگر تن به ذلت و زبونی و آلودگی نمی دهد؛ دروغ نمی گوید، خودبینی و خودمحوری ندارد، غیبت نمی کند، تکبر نمی ورزد، جسارت نمی کند، ظلم و ستم روا نمی دارد.

اگر انسان خود واقعی خویش را پیدا کند دیگر احساس حقارت نمی کند، بلکه احساس عظمت و قدرت و شخصیت می کند و این در پرتو نور الهی و تقرب به منبع عزت حاصل می شود. انسان اگر براساس فطرتش فقط خداوند را در عالم مؤثر بداند رشد می یابد. انسان به طور فطری حقیقت را دوست دارد و طالب حقیقت است و از جهل تنفر دارد و ایثار و گذشت از خود را برای رسیدن به حق دوست می دارد. چون خودش را وابسته به عالم رحمت و فیض احساس می کند و نیکی را دوست دارد و احسان را ارزش می داند و نسبت به انجام آن، احساس ارزشمندی می کند.
 
از دیدگاه تربیتی اسلام، تمام احساسهای ارزشی و اخلاقی و معنوی پس از ادراک و شناخت خویشتن، در پرتو فیض الهی حاصل می شود. دست یابی به ارزش وجودی و سرمایه هستی در تعلیم و تربیت دینی، دریافت کرامت و احساس ارزشمندی نسبت به سرچشمه عزت است که در رفتار و کردار و اهداف انسان تأثیر می گذارد. اگر انسان خود واقعی خویش را کشف کند، به ارزشهای اخلاقی و عالی دینی رسیده و در مسیر تکامل واقع شده است. تمام فلسفه اخلاقی و تربیتی اسلام بر حول محور خودشناسی و خداشناسی و یافتن عزت نفس در پرتو عزتمندی حقیقی دور می زند. از طرفی رشد شخصیت انسان وابسته به تربیت طبیعت و فطرت در جهت گرایش به حق و مبارزه حقیقی با خواسته های نفسانی و تلاش و عزت و عظمت در تمام شؤون مختلف زندگی را تنها باید از خدا و در نزد خدا یافت و بس.

امام باقر علیه السلام می فرماید: «الیأس عما فی أیدی الناس عز للمؤمنین ؛ یأس و بی نیازی و چشم طمع نداشتن از آنچه در دست مردم است موجب عزت نفس مؤمن است». و قوی آن کسی است که بر هوای نفس خود غالب باشد: «الشدید من غلب نفسه».
 
على  علیه السلام فرمود: «المنیة ولا الدنیة، والتقلل ولا التوسل ؛ مرگ آری، ولی پستی نه، به کم ساختن و قانع بودن، آری ولی دست نیاز پیش دیگران دراز کردن ، هرگز!» سیدالشهداء علیه السلام می فرماید: «الصدق عز والکذب عجز؛ صداقت و راستی از عزت و بزرگواری، و دروغ و دروغگویی از عجز و ناتوانی است». على علیه السلام می فرماید: «الغیبة جهد العاجز؛ غیبت نهایت تلاش افراد ناتوان و ذلیل است» .
 
امام حسین علیه السلام فرمود: «من اقر بالذل طائعا فلیس منا اهل البیت ؛ هر کس از روی اختیار به خواری و ذلت گردن نهد از ما نیست». از این روایات نتیجه گرفته می شود که قوام و استواری شخصیت انسان در گرو حفظ کرامت و عزت نفس، به دست خود فرد و محیط تعلیم و تربیت اوست. اساس تعلیم و تربیت دینی، بر محور پرورش و تقویت کرامت نفس انسان دور می زند. خداوند در قرآن کریم می فرماید: «ولقد کرمنا بنی آدم ...؛ کرامت (ذاتی) را به فرزندان آدم ارزانی دادیم. بنابراین، نظام تربیتی جامعه باید تلاش کند تا کرامت ذاتی به کرامت ارزشی تحول یابد . »
 
منبع: والدین و مربیان مسؤول، رضا فرهادیان، چاپ پنجم، مؤسسه بوستان کتاب، قم 1392